Τα τείχη της Άμμοχώστου – Του Άγγελου Σμάγα
Ήταν Αύγουστος του 1571 όταν η Αμμόχωστος παραδόθηκε στους Οθωμανούς. Είχαν προηγηθεί 300 ημέρες ανελέητων επιθέσεων από εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες, σχεδόν 300.000, στις οποίες τα τείχη της Αμμοχώστου άντεξαν χάρη στο ψυχικό σθένος των ελάχιστων, 7.000, υπερασπιστών της πόλης, αλλά και εξαιτίας του αποτελεσματικού επανασχεδιασμού τους.
Τείχη στην Αμμόχωστο είχαν πρωτοανεγερθεί από τους Βυζαντινούς, τα οποία ενισχύθηκαν στα χρόνια της Φραγκοκρατίας και πήραν την τελική τους μορφή την εποχή της Ενετοκρατίας. Επρόκειτο για κατασκευασμένες από γιγαντιαίους πωρόλιθους οχυρώσεις μήκους 3,6 χιλιομέτρων, μέσου ύψους 15 μέτρων και πάχους τεσσάρων με εννέα μέτρα, τα οποία εσώκλειαν τραπεζιόμορφη έκταση 620 περίπου στρεμμάτων. Τα τείχη προς ανατολάς, όπου βρισκόταν ασφαλές λιμάνι με είσοδο φρασσόμενη με χοντρή αλυσίδα, βρέχονταν από τη θάλασσα, ενώ στις άλλες τρεις πλευρές περιβάλλονταν από βαθιά τάφρο με θαλασσινό νερό, πλάτους 46 μέτρων, καθιστώντας έτσι την πόλη απροσπέλαστη. Μόνο από δύο πύλες μπορούσε να εισέλθει κανείς στην Αμμόχωστο, την Πύλη της Θάλασσας και την Πύλη της Ξηράς, οι οποίες μάλιστα διέθεταν σιδερένια κινητή είσοδο που ανεβοκατέβαινε με αλυσίδες. Στην ανατολική μεριά βρισκόταν κι ένα ανεξάρτητο ορθογώνιο οχυρό με τέσσερις κυκλικούς πύργους στις γωνιές του, το περίφημο κάστρο του Οθέλλου, που συνδέεται με την ομώνυμη Σαιξπηρική τραγωδία,
η οποία υποτίθεται ότι εκτυλίσσεται στην Αμμόχωστο. Ακόμα, τα τείχη είχαν θωρακιστεί με δύο προμαχώνες, αυτόν της Λεμεσού
ή του Τοξότη, ένα σφηνοειδές οχυρό που δέσποζε στην είσοδο της πόλης και γι’ αυτό δέχθηκε τις σφοδρότερες επιθέσεις των Οθωμανών, καθώς και τον ισχυρότερο προμαχώνα Μαρτινέγκο, μια τριγωνική έπαλξη εξαίρετης στρατιωτικής αρχιτεκτονικής που θεωρούνταν απόρθητη, ενώ επιπλέον ισχυροποιήθηκαν με έντεκα ημικυκλικούς πύργους.
Με αυτά τα τείχη, σχεδιασμένα σύμφωνα με τις πιο σύγχρονες αντιλήψεις οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, για τα οποία διατέθηκε το 10% των εσόδων του δημοσίου ταμείου της Κύπρου καθώς και 400 δουλοπάροικοι, είχε επιχειρηθεί να διαφυλαχθεί η νευραλγικής σημασίας ακμάζουσα Αμμόχωστος, «το κλειδί και η καρδιά της Κύπρου», που ήταν προπύργιο του Χριστιανισμού απέναντι από τα εχθρικά εδάφη της Ασίας και η οποία, αποτελώντας το σημαντικότερο λιμάνι της Κύπρου στους επικερδείς θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους της Ανατολικής Μεσογείου, είχε συγκεντρώσει αμύθητα πλούτη. Μετά μάλιστα από τον ισχυρό σεισμό το 1491 αλλά και την εφεύρεση της πυρίτιδας το ίδιο διάστημα, η ανακαίνιση και ενδυνάμωση των τειχών έγινε επιτακτική για να μπορέσει να αντιμετωπιστεί το πυροβολικό των Οθωμανών οι οποίοι διέθεταν τον πιο αξιόμαχο στρατό της εποχής και αποτελούσαν τη μεγαλύτερη εν δυνάμει απειλή.
Η απόφαση για ισχυροποίηση των τειχών, αναδιαμορφώνοντάς τα ώστε να καταστούν κατάλληλα για να αντέξουν τη δύναμη κρούσης του εκσυγχρονισμένου πυροβολικού με τη χρήση πυρίτιδας, αποδείχθηκε καθοριστικής σημασίας, αφού, κατά την εντεκάμηνη περίοδο πολιορκίας της Αμμοχώστου, τα 1.500 κανόνια των Οθωμανών έβαλλαν με 170 χιλιάδες μεταλλικές και λίθινες οβίδες κατά της πόλης γκρεμίζοντας τα κωδωνοστάσια και τις στέγες εκκλησιών -τα μόνα ορατά κτήρια πάνω από τα τείχη- αλλά ευτυχώς τα μεγαλοπρεπή ανάκτορα και τα υπόλοιπα αρχοντικά προφυλάχθηκαν σε σημαντικά βαθμό από τους βομβαρδισμούς. Για να προστατευτούν μάλιστα και οι ίδιοι οι πολιορκημένοι από το ανελέητο σφυροκόπημα των βλημάτων των πυροβόλων όπλων, αλλά και για να κλείσουν τα ρήγματα που δημιουργούνταν στα τείχη από τις καθημερινές εχθρικές επιθέσεις, αναγκάζονταν πολλές φορές να μετακινούνται μέσω σηράγγων που υπήρχαν σε αυτά.
Μακριές υπόγειες γαλαρίες όμως έσκαβαν κρυφά και οι Οθωμανοί περνώντας κάτω από την τάφρο και φτάνοντας ως τα θεμέλια των τειχών για να τοποθετήσουν εκρηκτικές ύλες και να ανατινάξουν τις οχυρές θέσεις. Πολλές φορές εντούτοις γίνονταν αντιληπτοί και τότε οι υπερασπιστές της Αμμοχώστου άνοιγαν λαγούμια με αντίθετη φορά, για να διασταυρωθούν με τους αντίπαλους σκαπανείς και σε πολύωρες μάχες σώμα με σώμα τους απέκρουαν ή ανατίναζαν οι ίδιοι τα τούνελ όπου θάβονταν ζωντανοί μαζί με τους επιδρομείς κάτω από τόνους λίθων. Γι’ αυτό και η αρχαιολογική σκαπάνη στις ανασκαφές που διεξάχθηκαν σε υπόγειες λαξευμένες στοές εντόπισε πλήθος σκελετών μαζί με πάμπολλα ίχνη των τραγικών αυτών συγκρούσεων όπως όπλα, κράνη, οβίδες αλλά και χιλιάδες θραύσματα από πολύτιμα αγγεία και έπιπλα που σκόπιμα οι κάτοικοι κατέστρεψαν πριν την παράδοση της πόλης, όταν περικυκλωμένοι ασφυκτικά από τα εχθρικά στρατεύματα και αποκλεισμένοι ολοκληρωτικά από τον οθωμανικό στόλο καταδικάστηκαν σε παντελή έλλειψη πολεμοφοδίων και τροφίμων.
Η συμφωνία παράδοσης υπογράφηκε Τετάρτη, 1η Αυγούστου 1571, μα ο Λαλά Μουσταφά Πασάς παραβίασε τους όρους, σφάζοντας σχεδόν ολόκληρο τον πληθυσμό της Αμμοχώστου και γδέρνοντας ζωντανό τον αρχηγό τους Μαρκαντώνιο Βραγαδίνο ως αντίποινα για τους 80.000 στρατιώτες και τον πρωτότοκο γιο του που έχασε κατά την πολιορκία. Μετά από την ανελέητη λεηλασία της πόλης μπήκε θριαμβευτής στις 7 Αυγούστου, οπότε και οι Οθωμανοί άρχισαν να επιδιορθώνουν τα κατεστραμμένα τείχη, στα οποία δεν επέτρεψαν ποτέ πια να εισέλθουν «γκιαούρηδες». Ήταν τέτοια η αρνητική αίσθηση των φρικαλεοτήτων τους μάλιστα, ώστε σύντομα οι στρατιωτικές δυνάμεις των ενωμένων ευρωπαϊκών κρατών, για να ανακόψουν την εξάπλωση των Οθωμανών στη Μεσόγειο, πραγματοποίησαν την περίφημη νικηφόρα ναυμαχία της Ναυπάκτου, κατά την οποία εξαπέλυσαν επίθεση με την ιαχή «θυμηθείτε την Αμμόχωστο». Σήμερα, περισσότερο από τεσσεράμισι αιώνες μετά την πρώτη άλωση της Αμμοχώστου από τους Οθωμανούς, οι Νεο- Οθωμανοί ετοιμάζονται να κουρσέψουν την περίκλειστη πόλη και το ζήτημα που τίθεται είναι κατά πόσο θα πειστεί ξανά η Ευρώπη να θυμηθεί την Αμμόχωστο.
