Πως ο Επίκτητος έλυσε τα προβλήματα μου

Εάν δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα για τα προβλήματα σας, τότε δεν υπάρχει κανένα νόημα να ανησυχείτε για αυτό.

Του Ζανέττου Λουκά

Ο Έλληνας στωικός Επίκτητος έζησε το 50-130 μ.Χ. Είναι ο προπάτορας των βασικών αρχών της ψυχοθεραπείας και “προμηθευτής” ιδεών του μοναστικού χριστιανισμού. Ο Επίκτητος ανέπτυξε ένα φιλοσοφικό σύστημα που θεμελίωνε σε βάσεις από την ηθική του Σενέκα και το οποίο ήταν κυρίως ένα είδος θρησκευτικής διδασκαλίας που έμοιαζε πολύ με τον χριστιανισμό. Επίκεντρο της φιλοσοφίας του Επίκτητου είναι ο άνθρωπος και η εκπαιδευτική αγωγή του με έμφαση στην ηθική. Η εκπαίδευση για τον φιλόσοφο είναι το μέσο με το οποίο μπορεί να κατοχυρώσει ο άνθρωπος την ελευθερία του. Μέσω της άσκησης της φιλοσοφίας ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τα πράγματα που βρίσκονται υπό την εξουσία του από εκείνα που δεν βρίσκονται υπό την εξουσία του. Κατά τον Επίκτητο, η έννοια της ευδαιμονίας εδράζεται στη γνώση των «εφ’ ημίν» (στα οποία υπάγονται οι προσωπικές μας πράξεις, οι σκέψεις κλπ.) και των «ουκ εφ’ ημίν» (στα οποία υπάγονται ο πλούτος, η δόξα κλπ.).

Ο Επίκτητος θεωρούσε ότι υπάρχουν μόνο δύο κατηγορίες προβλημάτων στον κόσμο. Υπάρχουν τα προβλήματα για τα οποία μπορείτε να κάνετε κάτι και υπάρχουν προβλήματα για τα οποία δεν μπορείτε να κάνετε απολύτως τίποτα! Εάν μπορείτε να κάνετε κάτι για το πρόβλημα, τότε δεν χρειάζεται να ανησυχείτε για αυτό, αφού απλά γνωρίζετε ότι μπορείτε να ασκήσετε κάποιο βαθμό επιρροής στο αποτέλεσμα του προβλήματος. Αυτό που πραγματικά πρέπει να κάνετε είναι να φτιάξετε μια λίστα με τις ενέργειες που πρέπει να κάνετε για να επιτύχετε το αποτέλεσμα που επιθυμείτε ή τουλάχιστον να γίνει ό,τι είναι δυνατόν για να μετακινήσετε τα πράγματα λίγο πιο κοντά στη σωστή κατεύθυνση. Αφού γνωρίζετε πλέον πως να λύσετε το πρόβλημα σας τότε απλά ξεκινάτε να το εκτελείτε. Το «πρόβλημα» δεν είναι καθόλου πρόβλημα: είναι απλώς μια διαδικασία που πρέπει να επιλύσετε, να εκτελέσετε και ίσως να επαναλάβετε. Από την άλλη πλευρά εάν δεν μπορείτε να κάνετε κάτι για το πρόβλημα, τότε δεν υπάρχει κανένα νόημα να ανησυχείτε για αυτό. Εάν δεν μπορείτε να αντιμετωπίσετε το ζήτημα, τότε πρέπει να αντιληφθείτε ότι το άγχος σας δεν θα έχει εξίσου καμία επίδραση στο αποτέλεσμα. Δεν έχει νόημα να δαπανάται η συναισθηματική ενέργεια σε ένα πρόβλημα για το οποίο η προσπάθεια αυτή είναι εγγυημένη ότι θα έχει μηδενικό αποτέλεσμα.

Λογικά, λοιπόν, δεν προκύπτει ότι είμαστε συχνά αρκετά παράλογοι στο άγχος μας; Όταν είμαστε ανήσυχοι ξοδεύουμε άσκοπα την ενέργεια μας ενώ θα μπορούσαμε να την χρησιμοποιήσουμε για την επίλυση του ζητήματος.

Ο Επίκτητος ήταν ένας αφοσιωμένος ορθολογιστής που κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ανησυχία και το άγχος είναι παράλογα. Για τον Επίκτητο, πρωταρχικός σκοπός της ίδιας της φιλοσοφίας είναι να μας διδάξει πώς να είμαστε αδιάφοροι σε καταστάσεις που είναι πέρα από τον έλεγχό μας. Επισημάνει επίσης ότι όλα όσα βιώνουμε ανήκουν σε μία από τις δύο κατηγορίες: είτε συμβαίνει στο μυαλό μας (εσωτερικά) είτε συμβαίνει κάπου «εκεί έξω» στον κόσμο (εξωτερικά). Πολλά εξωτερικά είναι πέρα από τον έλεγχό μας, αλλά η εσωτερική κατάσταση στο μυαλό μας είναι δική μας εντολή. Εμείς επιλέγουμε να την κρατάμε στον εγκέφαλο μας. Επομένως, εάν τα γεγονότα, οι άνθρωποι και οι καταστάσεις ή οι περιστάσεις επηρεάζουν τη συναισθηματική ή ψυχολογική μας ευημερία, αυτό συμβαίνει μόνο επειδή εμείς οι ίδιοι το επιτρέπουμε να γίνει. Δεν υπάρχει λόγος για τίποτα «εκεί έξω» στον κόσμο που να μας κάνει να αναστατωθούμε εκτός εάν εμείς επιλέξουμε να το φέρουμε «εσωτερικά» στον εγκέφαλο μας.

Ο Επίκτητος ρωτούσε πάντοτε «Γιατί παραδίνουμε το μυαλό μας σε κάτι που πραγματικά δεν μπορούμε να ελέγξουμε; Στην τελική ποιος έχει τον έλεγχο της σκέψης μας; Εμείς ή οι περιστάσεις της ζωής; Πολλοί από εμάς μεταφέρουμε μια δυσαρεστημένη λίστα καταστάσεων με πράγματα που δεν μας αρέσουν για τον κόσμο και τους ανθρώπους. Τσακώθηκαν κάποιά συγγενικά σου άτομα, οι γείτονες μας δεν ανακυκλώνουν τα σκουπίδια, ο Άγγλος πρωθυπουργός είπε μία βλακεία, ένας έκλεψε ένα περίπτερο. Δυστυχώς όλοι αυτοί οι αρνητικοί παράγοντες είναι οι αυτοί που γράφουν «τον ρου της ζωή μας». Ο Επίκτητος μας υπενθυμίζει ότι όλοι αυτοί οι παράγοντες είναι εξωτερικοί. Είναι όλα έξω από το μυαλό μας. Αυτοί οι ίδιοι δεν μας ενοχλούν – είναι ακριβώς εκεί. Μας ενοχλούν μόνο με το πώς τους κρίνουμε.

Όταν παραδίνουμε τον έλεγχο του μυαλού μας και το αφήνουμε να χειραγωγηθεί από ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο παραγόντων και μεταβλητών που δεν μπορούμε να ελέγξουμε τότε αποφασίζουμε την ίδια ώρα να αφήσουμε τις σκέψεις μας να είναι πλέον υπεύθυνες για εμάς. Όταν η συναισθηματική μας ευημερία υπαγορεύεται από την κατάσταση των συνθηκών μας τότε δεν είμαστε τίποτα περισσότερο από αντιδραστικούς καθρέφτες σε αυτό τον κόσμο. Στην πραγματικότητα απλά παραδώσαμε το μυαλό μας.

Οι βασικοί κανόνες του Επίκτητου είναι οι εξής:

Εάν μπορείτε να το αλλάξετε, δεν αξίζει να ανησυχείτε.

Εάν δεν μπορείτε να το αλλάξετε, δεν αξίζει να ανησυχείτε.

Η άσκηση αυτού του σχολαστικού αυτοέλεγχου είναι μια δια βίου εκμάθηση και ένα ατελείωτο
ταξίδι. Απαιτεί μια συνήθεια του ανθρώπινου εγκεφάλου όχι μόνο να μελετά τα γεγονότα καθώς συμβαίνουν, αλλά και να απαντά στα ερωτήματα που ίδιος βάζει στο μυαλό του. Θα πρέπει να βάζουμε το μυαλό μας να σκέφτεται συνεχώς. Αξίζει να αγχωθώ γι’ αυτό;

Ο Επίκτητος μας ζητά να ξεκινήσουμε ένα αυστηρό πρόγραμμα ψυχικής αυτοπειθαρχίας – μια επιμελή μελέτη του εαυτού μας, ώστε να μπορούμε να ζούμε ελεύθεροι. Μαθαίνοντας να ελέγχουμε το μυαλό μας, τότε μπορούμε να δεχόμαστε κάθε κατάσταση και περίσταση με πλήρη αυτοέλεγχο και να την διαχωρίζουμε σε εσωτερική ή εξωτερική.

Το μόνο πράγμα που μπορούμε να ελέγξουμε είναι το πώς αντιδρούμε. Αλλά να θυμάστε! Υπάρχουν μόνο δύο είδη προβλημάτων στον κόσμο.