Η φαντασία των σκέψεων
«Αν είχαμε λιγότερη φαντασία, θα αισθανόμασταν πιο ασφαλείς». Yi-Fu Tuan (Landscapes of Fear)
Του Ζανέττου Λουκά
Η γοητεία ή η βύθισή μας σε έναν άλλο κόσμο δεν είναι μόνο θεωρητική, αλλά αισθησιακή και συναισθηματική. Πώς επιτυγχάνει το μυαλό αυτό το μυστηριώδες μέσο μεταφοράς; Αυτό το κοινό τελετουργικό βασίζεται σε ένα είδος έκτης αίσθησης, την φαντασία. Η φαντασία του ανθρώπου έχει περάσει σε συναισθηματικές περιοχές έντονου συναισθήματος μπροστά μας. Μας καθοδηγεί σαν μια ψυχό-σύνδεση σε αυτές τις συναισθηματικές περιοχές οι οποίες δημιουργούνται μέσα από τις σκέψεις μας. Ο Αριστοτέλης ονόμασε αυτές τις συναισθηματικές περιοχές ως «φαντασίες» (από την λέξη «φως»).
Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ερεύνησαν επισταμένως επί αιώνες τον άνθρωπο «ψυχή τε και σώματι» καταθέτοντας πολύτιμο υλικό στα αρχεία της επιστήμης, της Βιολογίας, της Ανθρωπολογίας, της Ιατρικής και πολλούς αιώνες αργότερα, της Ψυχολογίας. Ο Αριστοτέλης παρέθεσε μία σειρά από εξειδικευμένες πραγματείες που περιλαμβάνονται στο έργο του «Μικρά Φυσικά» και οι οποίες αναφέρονται σε ειδικά θέματα ψυχολογικού περιεχομένου.
Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι η φαντασία είναι ιδανική μόνο για καλλιτέχνες και αρτίστες, αλλά στην πραγματικότητα είναι μια γνωστική ικανότητα που λειτουργεί σε όλα τα ανθρώπινα όντα. Ο ηθοποιός μπορεί να καθοδηγήσει τις σκέψεις και αποφάσεις της ζωής του μέσα από τη δική του φαντασία δίνοντας τη δυνατότητα να βυθιστεί μέσα στις δικές του αλχημείες. Ενεργοποιώντας τη δύναμη της φαντασίας μας, συγκεντρώνουμε τα πραγματικά συναισθήματα που βλέπουμε σε μία μελλοντική σκηνή όπως ο φόβος, το άγχος, η οργή, η αγάπη και πολλά άλλα. Στην αφύπνιση της ζωής, βλέπουμε αυτήν την εθελοντική φαντασία στη δουλειά, αλλά, για πολλούς από εμάς, η πλουσιότερη εμπειρία της φαντασίας έρχεται στον ύπνο, όταν η ακούσια φαντασία “ξυπνά” με τη μορφή των ονείρων.
Στο βιβλίο «Η καταγωγή του ανθρώπου», ο Charles Darwin αναφέρει: Η φαντασία είναι ένα από τα μεγαλύτερα προνόμια του ανθρώπου. Με αυτήν την ικανότητα ενώνει, χωρίς να το ελέγχει εικόνες και ιδέες, και δημιουργεί λαμπρά και καινοτόμα αποτελέσματα. Αναφέρει πιο κάτω ότι «Τα όνειρα μας δίνουν την καλύτερη ιδέα της ισχύς της φαντασίας και ότι «Το όνειρο είναι μια ανεξέλεγκτη και ακούσια τέχνη του εγκεφάλου».
Ο ύπνος είναι ένα ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ της εγρήγορσης και του θανάτου.
Όταν ο εγκέφαλος ονειρεύεται δεν γνωρίζει ότι το τέρας που μας κυνηγάει είναι φανταστικό. Κατά
τη διάρκεια του ύπνου του REM, το σώμα μας απενεργοποιείται από την προσωρινή παράλυση της ατονίας του ύπνου, αλλά ο εγκέφαλός μας τρέχει ασταμάτητα μέσα από τη φαντασία των σκέψεων. Ο εγκέφαλος δεν πλάθει απλά φαντασίες, αλλά στην πραγματικότητα πολεμάει τον νευροενδοκρινικό μας άξονα. Αυτός είναι ο λόγος που μερικές φορές ξυπνάμε με ιδρώτα γύρω από την καρδιά μας. Η ακούσια φαντασία του ονείρου δημιουργεί ένα επεισόδιο συναισθηματικής πραγματικότητας και όχι ψευδών συναισθημάτων.
Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η φαντασία είναι απλώς μια επιπόλαιη ικανότητα δημιουργίας του μυαλού. Για παράδειγμα ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι η φαντασία λειτουργεί μόνο ως μία ψευδαίσθηση του εγκεφάλου, η οποία αποσπά την προσοχή από την πραγματικότητα. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης είδε τη φαντασία ως απαραίτητο συστατικό της γνώσης. Η μνήμη είναι μία αποθήκη εικόνων και γεγονότων, αλλά η φαντασία καλεί, ενώνει και συνδυάζει αυτές τις αναμνήσεις σε στιγμές κρίσης και λήψης αποφάσεων. Η φαντασία κατασκευάζει εναλλακτικά σενάρια από τα ανεπεξέργαστα δεδομένα των εμπειρικών αισθήσεων και στη συνέχεια, οι ορθολογικές ικανότητές μας μπορούν να τις αξιολογήσουν και να τις χρησιμοποιήσουν για να κάνουν ηθικές επιλογές, ή να προβλέψουν κοινωνικές συμπεριφορές ή ακόμα και να δημιουργήσουν καλύτερες επιστημονικές θεωρίες. Για τον Αριστοτέλη, η φαντασία ήταν εξίσου σημαντική με τη γνώση. Παρόλο που ο ίδιος ήταν προσεκτικός για να διακρίνει τη φαντασία από τις συνηθισμένες πέντε αισθήσεις, η φαντασία κατανοείται ως ένα είδος έκτης αίσθησης, που μοιράζονται οι άνθρωποι και πολλά ζώα.
Η φαντασία μας βοηθά να γνωρίσουμε τόσο τους ανθρώπους αλλά και τους εαυτούς μας καλύτερα. Η τέχνη δεν είναι μόνο εξαιρετική για τη θεραπευτική συναισθηματική διαχείριση και την κάθαρση, αλλά επίσης παράγει γνώση, δημιουργώντας νέους τρόπους κατανόησης και χειρισμού του κόσμου. Η σύγχρονη νευρογνωστική θεωρία υποστηρίζει ότι το μυαλό είναι ένας «υπολογιστής προβλέψεων». Δημιουργεί νοητικά μοντέλα του κόσμου και δοκιμάζει προβλέψεις, φροντίζοντας να ενημερώσει το ίδιο το μυαλό για τη μείωση μελλοντικών σφαλμάτων. Αυτές οι γνωστικές διαδικασίες δεν είναι δυνατές χωρίς την ευφάνταστη ικανότητα.
