Η καταστροφή της Παναγίας Κανακαριάς – Του Άγγελου Σμάγα
Η καταστροφή που έχει υποστεί η πολιτιστική κληρονομιά της κατεχόμενης Κύπρου από τους Τούρκους μετά το 1974, αποτελεί ένα επιπλέον ισχυρό πλήγμα στο απερίγραπτο δράμα της Μεγαλονήσου. Μια από τις πιο κατάφωρες μάλιστα περιπτώσεις σύλησης των πολιτιστικών κειμηλίων της συντελέστηκε στον ναό της Παναγίας Κανακαριάς, στη Λυθράγκωμη της Καρπασίας.
Ο βυζαντινός μοναστηριακός ναός της Παναγίας Κανακαριάς είχε ανεγερθεί με τη μορφή παλαιοχριστιανικής βασιλικής ήδη από το 500 μ.Χ. περίπου. Τότε ήταν ένας τρίκλιτος επιμήκης ξυλόστεγος ναός με νάρθηκα, που δυτικά του υπήρχε μάλλον αίθριο, δηλαδή μια αυλή με στεγασμένες στοές, ενώ στο ανατολικό του άκρο είχαν οικοδομηθεί τρεις αψίδες, στην κύρια από τις οποίες είχε φιλοτεχνηθεί γύρω στο 530 μ.Χ.
ένα σπουδαίο εντοίχιο ψηφιδωτό. Εκεί απεικονιζόταν με χρυσές, ασημένιες και πολύχρωμες γυάλινες ψηφίδες καθώς και με λίθινες η Παναγία σε θρόνο, κανακεύοντας – εξού και Κανακαριά – τον μοναχογιό της Χριστό στα γόνατά της, περιβαλλόμενη από «φωτεινή δόξα» και με δύο αγγέλους να στέκουν εκατέρωθέν της, ενώ την όλη παράσταση έζωνε μια πλατιά ταινία με φυτικό διάκοσμο και 13 μορφές, του Χριστού και των 12 Αποστόλων.
Δυστυχώς, ο ναός καταστράφηκε έναν περίπου αιώνα μετά λόγω των αραβικών επιδρομών, αλλά λίγες δεκαετίες αργότερα, γύρω στα 700 μ.Χ., ξαναχτίστηκε αντικαθιστώντας τους κίονες που έφεραν κορινθιάζοντα κιονόκρανα με ορθογώνιους πεσσούς. Η κόγχη της κεντρικής αψίδας μάλιστα, που δεν είχε υποστεί κάποια σοβαρή ζημιά, δεν τροποποιήθηκε αλλά ούτε και βανδαλίστηκε την επόμενη περίοδο της Εικονομαχίας η οποία ευθύνεται για τον ολικό αφανισμό θρησκευτικών έργων τέχνης κατά τον 8ο-9ο αιώνα και έτσι διασώθηκε το υπέροχο ψηφιδωτό που βρίσκεται στο ιερό της Παναγίας Κανακαριάς. Ούτε ο ισχυρός σεισμός όμως, εξαιτίας του οποίου κατέρρευσε το μεγαλύτερο τμήμα του ναού στα μέσα του 12ου αιώνα, προκάλεσε ζημιές στην αψίδα του Ιερού Βήματος η οποία ενσωματώθηκε στον νέο τρουλαίο ναό που ανεγέρθηκε και ως εκ τούτου συνέχισε να διατηρεί το μοναδικό ψηφιδωτό. Έκτοτε ο ναός εξωραΐστηκε με διάφορες τοιχογραφίες από τις οποίες σώζονται πια ελάχιστα δείγματα, λόγω ενός ακόμα δυνατού σεισμού που οδήγησε και στην κατάρρευση του κεντρικού τρούλου ο οποίος σύντομα, περίπου το 1500 μ.Χ., ανακατασκευάστηκε, ενώ πάλι έμεινε άθικτο το απαράμιλλης τέχνης ψηφιδωτό της κόγχης του Ιερού. Στα μέσα του 18ου αιώνα αρκετές φθορές τόσο στον τρούλο όσο και σε άλλα σημεία του ναού επιδιορθώθηκαν, ενώ η τελευταία συντήρηση των τοίχων και του περίφημου ψηφιδωτού έγινε από επιστήμονες και εξειδικευμένους τεχνίτες το 1973.
Μετά την τουρκική εισβολή όμως, όταν εκδιώχθηκαν οι εγκλωβισμένοι Ελληνοκύπριοι πιστοί της Λυθράγκωμης που λειτουργούσαν και φρόντιζαν την Παναγία Κανακαριά ως το τέλος του 1976, ο ναός αφέθηκε στο έλεος των Τούρκων αρχαιοκάπηλων και έτσι το θαυμάσιο ψηφιδωτό, που αποτελεί ανεκτίμητο δείγμα της τέχνης του 6ου αιώνα μ.Χ. και το οποίο μέσα από ποικίλα συνταρακτικά ιστορικά γεγονότα κατόρθωσε να φτάσει αλώβητο στη σύγχρονη εποχή, λεηλατήθηκε το 1978 και πουλήθηκε στο εξωτερικό. Η σύληση του σπάνιου ψηφιδωτού της Παναγίας Κανακαριάς, ενός από τα λιγοστά εναπομείναντα πρωτοχριστιανικά ψηφιδωτά παγκοσμίως, αποτέλεσε την πιο διαβόητη περίπτωση κλοπής της κυπριακής πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα τελευταία χρόνια σπαράγματα του διαμελισμένου ψηφιδωτού εντοπίστηκαν σε κρύπτες και παράνομες αγορές έργων τέχνης της Ευρώπης και της Αμερικής μαζί με δεκάδες άλλους πολιτιστικούς θησαυρούς του χριστιανισμού από ναούς των κατεχομένων. Μετά από πολύκροτες όμως δικαστικές διαμάχες, επαναπατρίστηκαν και παραδόθηκαν στον νόμιμο ιδιοκτήτη τους, την Εκκλησία της Κύπρου, μέχρι επανενωμένα να αποκατασταθούν στον αρχικό τους χώρο, την αψίδα του κατεχόμενου ακόμα ναού της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη της Καρπασίας.
