Η Κυριακού που αγαπήσαμε

«Εννα κοντέψω που να μπω τζαι γιωνι μες στο χώμαν τζι’ ο κόσμος εννά νοιάζεται για την φωνήν μου κόμα».

Το Παραλίμνι αλλά και ολόκληρη η Κύπρος, αποχαιρέτησαν στις 19 Φεβρουαρίου την Κυριακού Πελαγία, την γυναίκα που συνέδεσε το όνομά της με την κυπριακή λαϊκή παραδοσιακή μουσική. Η Κυριακού Πελαγία, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 86 ετών το Σάββατο 18 Φεβρουαρίου, αφήνοντας ένα τεράστιο κενό στη λαϊκή μουσική παράδοση του νησιού. Η συντακτική ομάδα του VOLT με ένα πλούσιο αφιέρωμα αποχαιρετά την “μαστόρισσα” της κυπριακής μουσικής παράδοσης.

Από την Χαρίκλεια Γιάγκου

Είναι ο θρύλος της κυπριακής παράδοσης και είναι πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας μας. Η πραγματικότητα είναι πως θα μπορούσαν να γραφτούν τόμοι, για να μπορέσει κανείς να σκιαγραφήσει τη λαμπρή πορεία της Κυριακούς Πελαγίας, μια πορεία που όμοια της δεν μπορείς να βρεις. Ήταν η γυναίκα η οποία αντιπροσώπευε και κατάφερε να ταυτίσει το όνομα της με την Κυπριακή παράδοση. Ήταν και θα είναι για πάντα η Κυριακού μας, όπου μικροί και μεγάλοι λατρέψαν την ποίηση και τη μελωδική φωνή της.

Η πορεία της Κυριακούς Πελαγίας στο χώρο της μουσικής ξεκίνησε στα 59 της χρόνια. Εκεί που οι άλλοι τελειώνουν τη δισκογραφική τους πορεία, η Κυριακού είχε μόλις αρχίσει. Γυναίκα αγρότισσα, που ξαφνικά αφήνει τα περιβόλια της και βρίσκεται μέσα σε ένα στούντιο να ηχογραφεί το δικό της άλμπουμ, το οποίο ήταν η αρχή για να μας χαρίσει μια πολύτιμη κληρονομιά, ένα τεράστιο έργο για την πατρίδα και την παράδοση μας, την δικιά της παρακαταθήκη. Ήταν ένας λογικός, συνεπής και αξιόπιστος άνθρωπος που την χαρακτήριζε η αφοπλιστική ειλικρίνεια, μια ισχυρή προσωπικότητα που ήξερε να εκτιμά και να σέβεται. Μια γυναικεία ύπαρξη με ηθικές αξίες βασισμένες στις παλιές αρχές τούτου του τόπου, με αυτά τα λόγια την είχε περιγράψει ο συνεργάτης της, Μιχάλης Χατζημιχαήλ.

Η «Μαστόρισσα» της κυπριακής παράδοσης γεννήθηκε στο Παραλίμνι, το 1936 στις 8 Ιουλίου. Πατέρας της, ο Δαμιανός Κουζαλής (1903-1973), ένας εξαίρετος παραδοσιακός τραγουδιστής, ο οποίος διακρινόταν τόσο στο τσιάττισμα όσο και στα ερωτικά τραγούδια. Μητέρα της η Μαρία Κουτσόλουκα (1908 – 1993), η οποία γνώριζε παλιά δίστιχα και τραγούδια.

Το μοναδικό και ιδιαίτερο ταλέντο της Κυριακούς Πελαγίας ξεχώρισε από τη παιδική της ηλικία. Συγκεκριμένα η ίδια είπε: «Μόλις εκατάλαβα τη ζωήν τζαι τον κόσμον, το πρώτον που μου άρεσεν ήταν η τραουδκιά. Το κλάμαν μου μες την κούνιαν ήταν τραουδκιά αλόπως. Εμπαιννόβκαιννα έσσω μου τζαι ετραούδουν».

Ως λογικό επακόλουθο, πρώτος της μέντορας ήταν ο πατέρας της, αφού ήταν κι αυτός παραδοσιακός τραγουδιστής. Δίπλα του απέκτησε τις πρώτες της γνώσεις για την παραδοσιακή μουσική και για το τσιάττισμα. Μεγαλώνοντας η Κυριακού ενισχύει τις γνώσεις της για την παραδοσιακή μουσική και ποίηση, αφού διδάσκεται τεχνάσματα και μαζεύει πληροφορίες και εμπειρίες κι από άλλους Κοκκινοχωρίτες, παραδοσιακούς τραγουδιστές και ποιητές.

Στην ηλικία των 15 χρονών, η Κυριακού είχε αρχίσει να τραγουδά σε συγγενικούς και φιλικούς γάμους, σε διάφορες οικογενειακές συγκεντρώσεις, σε πανηγύρια και θρησκευτικές γιορτές. Είχε αρχίσει από τότε να ξεδιπλώνει και να δείχνει το τεράστιο και μοναδικό της ταλέντο.
Το 1957 η Κυριακού παντρεύτηκε τον Γεώργιο Πελαγία, τον άνθρωπο που πάντα βρισκόταν στο πλευρό της, μια ήρεμη δύναμη, όπως λένε όσοι τον γνώρισαν, όπου μαζί απέκτησαν τρία παιδιά, την Ισαβέλλα, τον Αντώνη και τον Δαμιανό.

Η «Μαστόρισσα» του παραδοσιακού τραγουδιού, ήταν μεν Παραλιμνίτισσα, αλλά μαζί με το σύζυγό της μετακόμισαν στην Αμμόχωστο και συγκεκριμένα στην περιοχή του «Δκιόμισι Μίλι» στον Άγιο Λουκά, όπου κατοικούσαν εκεί μέχρι την τουρκική εισβολή. Το σπίτι τους ήταν κτισμένο μέσα στους πορτοκαλεώνες, με ένα μεγάλο κήπο γεμάτο από τριανταφυλλιές, γαρυφαλλιές και άλλα πολλά λουλούδια, στα οποία η ίδια έτρεφε μεγάλη αδυναμία. Η Κυριακού με το σύζυγό της, αγρότες στο επάγγελμα, άνθρωποι με όρεξη για ζωή και αγάπη, επενδύουν στην αγροτική καλλιέργεια. Με το πέρασμα του χρόνου, αφού δούλεψαν αρκετά, κατάφεραν και δημιούργησαν ένα πανέμορφο περιβόλι βλέποντας σιγά-σιγά τους κόπους τους να καρποφορούν.

Η προσφυγιά

Τον Ιούλιο του 1974, η Κυριακού βίωσε μαζί με χιλιάδες άλλους συμπατριώτες μας την προσφυγιά. Έγινε πρόσφυγας στην ίδια της την πατρίδα, με τον δρόμο της προσφυγιάς να την αναγκάζει να επιστρέψει πίσω στην πατρώα γη της, το Παραλίμνι.

Με την τουρκική εισβολή οι κόποι τόσων χρόνων γκρεμίστηκαν και κάπως έτσι η ζωή τους στο Παραλίμνι ξεκίνησε ξανά από την αρχή, όπου πλέον καλλιεργούσαν στον Παραλιμνίτικο «κάμπο». Έβλεπε τα παιδιά της να μεγαλώνουν, να μορφώνονται και χαιρόταν καθώς πίστευε ότι η γνώση είναι το μοναδικό εφόδιο, το οποίο δεν μπορεί κανείς να στο κλέψει, κανένας εχθρός, κανένας Τούρκος…

Χαρακτηριστικά η Κυριακού είχε γράψει ένα ποίημα με τίτλο «Η ποίηση» στο οποίο έλεγε: «Δκιέβαζε γιε μου να χαρείς
Ώσπου μπόρεις μορφώθου

Για το δικό σου το καλό Τζιαι του δικού μου πόθου

Γιατί τα γράμματα εν φως Στ’αμμάθκια του πλασμάτου Όπου τζι’αν πάει παίρνει τα Συνέχεια μητά του

Περιουσίες κλέφτουντες Τζιαι μπαίνουν άλλοι μέσα Εξήχασες που κόντεψεν

«Μόλις εκατάλαβα τη ζωήν τζαι τον κόσμον, το πρώτον που μου άρεσεν ήταν η τραουδκιά».

Να μας φορήσουν φέσαν;

Πούρταν οι Τούρτζοι στο νησί Με βοηθόν την χούντα
Τζιαι κάτσαν μες τα σπίθκια μας Τζι’ως σήμερα κρατούντα

Αλλά τα γράμματα εν φως Καλό μου παλλικάρι Κανένας εν’εν άξιος Τούτα να σου τα πάρει».

Τα χρόνια περνούσαν, πάντα όμως με την πίκρα να βαραίνει την καρδιά και τον
πόθο για επιστροφή. Η ζωή την αξίωσε
να δει τα παιδιά της να μορφώνονται, να αποκαθίστανται επαγγελματικά και να αποκτά εφτά εγγόνια.

Επαγγελματική πορεία

Ο Γιώργος Νταλάρας την είχε χαρακτηρίσει ως «η φωνή της κυπριακής γης». Μια γνήσια παραδοσιακή ερμηνεύτρια, με ένα μαγικό φωνητικό ηχόχρωμα εμπλουτισμένο από βυζαντινά και μικρασιατικά μουσικά στοιχεία. Ασχολήθηκε με την ερμηνεία παραδοσιακών τραγουδιών, το τσιάττισμα, τα ερωτικά δίστιχα και την ποίηση.

Ήταν πάντα ετοιμόλογη, τόσο όταν συνομιλούσε με κάποιον όσο κι όταν λάμβανε μέρος σε διαγωνισμούς ποίησης με δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα. Το 1987 εξέδωσε την ποιητική της συλλογή «Κυπριακός Στίχος». Από το 1994 μέχρι και το 2011 συναντήθηκε δισκογραφικά και συνεργάστηκε με το μουσικό

σχήμα «Ανατολική Μεσόγειος» και τον Μιχάλη Χατζημιχαήλ. Καρποί αυτής της συνεργασίας είναι 4 δισκογραφικές δουλειές και πολλά τραγούδια. Τα δημοτικά τραγούδια της Κύπρου, τα τραγούδια της παράδοσης. Δημοτικά τραγούδια ερμηνευμένα από την Κυριακού Πελαγία, άλλα με δικούς της στίχους, μερικά άλλα να έχουν τη στιχουργική επιμέλεια από τον Μιχάλη Χατζημιχαήλ και κάποια άλλα από άλλους καλλιτέχνες καταξιωμένους στο χώρο της παραδοσιακής μουσικής.

Η πρώτη δισκογραφική δουλειά της Κυριακούς παρέα με το Μουσικό Σχήμα Μεσόγειος ήταν «Τα Παραλιμνίτικα 1» το οποίο κυκλοφόρησε το 1995, με δώδεκα
στο σύνολο τραγούδια. Με το «Περτίτζιν μου» να ξεχωρίζει, αφού έχει πλέον γίνει ο παραδοσιακός κυπριακός ύμνος. Όπως και το «Είπα σου χτενίστου λίον», που αδιαμφισβήτητα τραγουδήθηκε από μικρούς και μεγάλους. Τραγούδια 30 σχεδόν χρονών, τα οποία μένουν αθάνατα.

Ακολούθησε το 1997 ο δίσκος «Τα Παραλιμνίτικα 2», που περιέχει 15 τραγούδια. «Ο Αψέντης» είναι ένα από τα τραγούδια που η Κυριακού τραγούδησε με την ξεχωριστή φωνή της και άφησε εποχή. Ένα τραγούδι που πηγάζει από τον Β’ Παγκόσμιο Πολέμο. Μετά από 7 χρόνια, συγκεκριμένα το 2004, κυκλοφορεί το άλμπουμ με όνομα «Ολόασπρον πεζούνι», με 11 τραγούδια. Ε τζιαι τωρά εγιώ ποια τραούθκια να γράψω, μας είχε αναφέρει. Όϊ πέτε μου, πόθεν να αρκέψω τζιαι που να σταματήσω; Που το «Βάωσε τζαι ρομάνισε»; Όξα στο «Ελένη Ελενάρα μου»; Η Κυριακού Πελαγία ολοκληρώνοντας την πορεία της στο τραγούδι ερμήνευσε δεκάδες παραδοσιακά κομμάτια που άφησαν εποχή και, τα οποία υπάρχουν για να θυμίζουν στις νέες γενιές την παράδοση μας και τις ρίζες του τόπου μας.

Η πορεία της όμως δεν τελειώσε εκεί, αφού το 2011 ακολουθήσε ο τέταρτος και τελευταίος της δίσκος με τίτλο «Γεια σου Μαστόρισσα». Ένας δίσκος με 18 τραγούδια, εκτελέσεις και επανεκτελέσεις. Ένα από τα 18 τραγούδια αυτού του άλμπουμ, αποτελεί και το ερωτικό τραγούδι «Μες στου έρωτα το δύχτιν» σε στίχους της Κυριακούς Πελαγίας, το οποίο αποδεικνύει το πολύπλευρο ταλέντο της, «Μαστόρρισας» στο τραγούδισμα, στο γράψιμο και στο τσιάττισμα. Δικαίος χαρακτηρίζεται η «Μαστόρισσα» της Κυπριακής παράδοσης.

Απόσπασμα από το τραγούδι «Μες του έρωτα το δύχτιν»:

«Αγαπώ την τζι’αγαπάμε, έχουμεν το μυστικόν γιατ’η μάνα της μαλλώνει τούτον είναι το κακόν. Μα υπόψην εν την βάλλω, γλήορα εν να το δει μες στ’αγκάλια μου εν νάρτει το δικόν της το παιδίν».

Στο δίσκο «Γεια σου Μαστόρισσα» συμμετέχει στο τραγούδι, μαζί με την Κυριακού, κι ο Γιώργος Νταλάρας.

Σκιαγραφώντας την πορεία της Κυριακούς δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τη συμβολή του Δήμου Παραλιμνίου.

Συγκεκριμένα οι τρεις πρώτες δισκογραφικές δουλειές της Κυριακούς Πελαγίας παρέα με το σχήμα «Ανατολική Μεσόγειος», αποτέλεσαν αποκλειστική χορηγία του Δήμου Παραλιμνίου. Στον αποχαιρετιστήριο λόγο της Κυριακούς προς τον αείμνηστο Νίκο Βλίττη, λόγω της μεγάλης εκτίμησης που έτρεφε προς τον τέως δήμαρχο για την ουσιαστική στήριξη που της δόθηκε, για να μπορέσει να ηχογραφήσει τα άλμπουμ της, ανάφερε χαρακτηριστικά: «Άγαπας την παράδοσην έρκεσουν τζιαι μαζί μας επιέρωσες τζιαι κάμαμε τα τρία τα σι-ντί μας».
Το μεγαλύτερο στοίχημα όμως το έχει κερδίσει αφού κατάφερε να επηρεάσει εκτός από τους μεγαλύτερους, τα παιδιά και τους νέους, σε βαθμό που τους έφερε κοντά στο κυπριακό τραγούδι. Ήταν και θα είναι για πάντα άξια εκπρόσωπος της κυπριακής παράδοσης, των ηθών και των εθίμων. Τα όσα πρόσφερε δεν είναι απλά μια πολιτιστική και πολιτισμική προσφορά, αλλά ένα σημαντικότατο εθνικό έργο, για το οποίο στις 29 Δεκεμβρίου 2005 τιμήθηκε από τον τότε Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας, Τάσσο Παπαδόπουλο, σε εκδήλωση στο Προεδρικό Μέγαρο.

«Το αναμενόμενο αλλά αναπάντεχο»

Πέμπτη 3 Μαρτίου του 2011, στις 4:10 το απόγευμα η Κυριακού σηκώνει το τηλέφωνο και καλεί τον συνεργάτη της, Μιχάλη Χατζημιχαήλ, και του ανακοινώνει «Το αναμενόμενο αλλά αναπάντεχο» όπως το αποκάλεσε ο ίδιος, ήταν το τέλος της απίστευτης καλλιτεχνικής της πορεία, η απόσυρση της από τα μουσικά δρώμενα. Το «αναπάντεχο» και ξαφνικό τέλος στην αξιοθαύμαστη πορεία της Κυριακούς ήρθε στα 75 της χρόνια, έπειτα από 17 ολόκληρα χρόνια στο χώρο.

Το ανακοίνωσε με τον τρόπο που ξέρει εκείνη καλύτερα, μέσα από ένα ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο δίστιχο που έλεγε το εξής:

«Εν φυσικόν κάθε αρκή να έχει τζι’έναν τέλος τωρά μες τες κοτζιάκαρες είμαι γραμμένη μέλος».

Περνώντας στην αιωνιότητα

Τόσο απλά, τόσο ξαφνικά κι αθόρυβα η Κυριακού αποχωρεί. Η ερμηνεία της αφήνει πίσω της μια άλλη διάσταση στο Κυπριακό Παραδοσιακό Τραγούδι, έγινε η γυναίκα θεματοφύλακας της μουσικής μας παράδοσης. «Αποχωρώντας» από τη ζωή στα 86 της χρόνια η Κυριακού Πελαγία αφήνει πίσω της την πιο χρυσή σελίδα του Κυπριακού Παραδοσιακού Τραγουδιού.

ΟΙ ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ…

Οι γειτόνισσες

Όταν η Κυριακού ηχογραφούσε για το δίσκο της «Τα Παραλιμνίτικα 2», ο Μιχάλης Χατζημιχαήλ πάντα της έλεγε να μην μιλάει πολύ με τις γειτόνισσές της, για να μην κουράζονται οι φωνητικές της χορδές. Κι όταν στις 26 Οκτωβρίου του 1996 πάει ο Μιχάλης στο σπίτι της, της λέει: «Ν’αφήκεις τες γειτόνισσες τζείνες να συντυχάννουυν τζι’αν ιγριωνιάσεις Τζυρκακού χάζιν εν που’ννα κάμνουν.»

Και τότε η Κυριακού του απαντά: «Να μεν σε κόφτει τέσσερα έσεν’που τες δουλείες μου τζιαι βρίσκω πάντα την χαράν με τες γειτόνισσές μου». Η συζήτηση συνεχίζεται όταν ο Μιχάλης της απαντά: «Εν’νάρτω τζιαι στο σπίτι σου γύρων να το ττελιάσω, γειτόνισσα να μεν φανεί γιατί αν χάσεις τη φωνή σου εννά σε πολογιάσω.»

Με την Κυριακού να δίνει αφοπλιστική απάντηση λέγοντας το εξής: «Με τις φουρτούνες της ζωής εγιώ διασκεδάζω τζιαι να κρατείς το στόμαν μου παλ’εν να κουβενκιάζω».

Το παρκάρισμα

29 Οκτωβρίου 1996: Στο δρόμο προς το στούντιο στη Λευκωσία, με οδηγό τον Μιχάλη Χατζημιχαήλ και επιβάτη την Κυριακού, ο Χατζήμιχαηλ, όπως είπε και ο ίδιος, έτρεχε αρκετά. Τότε η Κυριακού του λέει το εξής: «Μιχάλη τ’αυτοκίνητον εν τζιαι σηκώνει βία, σιγά να πάεις γλίορα λαλεί μια παροιμία».

Στη συνέχεια, φτάνοντας στο στούντιο, ο Μιχάλης παρκάρει το αυτοκίνητο του σε μία στροφή και τότε ακολουθεί ο πιο κάτω διάλογος:
Κυριακού: «Δαμέ που το επάρκαρες εν κούρβα τζιαι μποΐζει τζι’αν ‘ερτει αστυνομικός, λαπόρτον σου δωρίζει».

Μιχάλης: «Κούρβα ξηκούρβρα Τζυρκαρού δαμ’εν να το παρκάρω τζιαι πα’στο σημηντήριν τους τέλια’ννα το σαρτάρω».
Κυριακού: «Εγιώ’ν τζι’εννδιαφέρουμαι αφό’ν δουλειά δική σου. Να μεν διαμαρτύρεσαι αν σου την καπλατήσουν».

Η ζακέτα

8 Ιουλίου 2001: Ο Μιχάλης Χατζημιχαήλ επιστρέφει στο σπίτι της για να της πάρει τη ζακέτα της, την οποία είχε ξεχάσει στο αυτοκίνητό του και της λέει: «Ώσπου γερνά ο άδρωπος ξηχάννει πιον περίτου, έφηκες μου τουν’το τρικόν πελάν τα’αυτοκινήτου».
Κι αυτή του απαντά: «Δϊώ σου την απάντησην χωρίς τζαιρόν να χάσω ήταν να το αθθυμηθώ άμαν εν να ρϊάσω».

Ο μοναχός

11 Ιανουαρίου 2002: Κάποιος μοναχός από το μοναστήρι της Χρυσορρογιάτισσας, στην Πάφο τηλεφώνησε στην Κυριακού για να της δώσει τα συγχαρητήρια του για τη δουλειά της στο παραδοσιακό τραγούδι. Τότε η Κυριακού, τηλεφωνεί στον Χατζημιχαήλ και του λέει: «Μιχάλη αγαπήσαν μας τζιαι κάμνουν μας χαττήριν, εν μας κανούν οι κοσμικοί, τωρά’ν τζι’οι καλοήροι».

Η Άννα Βίσση

Μια νεαρή κοπέλα επισκέφτηκε την Κυριακού στο σπίτι της και η ίδια αργότερα ανέφερε: «Ήρτεν κοπέλλα έσσω μου τζι’έφερεν μου κανίσσιν γιατ’ είπεν μου αρέσκω της περίτου που την Βίσσην».

Είναι «η φωνή της κυπριακής γης», έτσι την έχει χαρακτηρίσει ο Γιώργος Νταλάρας. Μια γνήσια παραδοσιακή ερμηνεύτρια, με ένα μαγικό φωνητικό ηχόχρωμα εμπλουτισμένο από βυζαντινά και μικρασιατικά μουσικά στοιχεία.

Ο φταίχτης

22 Ιουλίου 2010: Η Κυριακού Πελαγία χαριτολογώντας λέει στον Μιχάλη Χατζημίχαηλ:
«Εσού φταίεις που μ’έκαμες διάσημην Μιχάλη τζι’ο κόσμος εν μου δκια παμόν τζιαι προκαλεί μου ζάλην».

Η φωνή

25 Μαρτίου 2011: Η Κυριακού με το μοναδικό και ιδιαίτερο της χιούμορ αναφέρει: «Εννα κοντέψω που να μπω τζαι γιώνι μες στο χώμαν τζι’ ο κόσμος εννά νοιάζεται για την φωνήν μου κόμα».